About Time

Tijd. Van eeuwigheid tot ogenblik. Verloren en gewonnen tijd. Gestolen of geleende tijd. Hoe vaak mensen het woord ook in de mond nemen, tijd blijft een fenomeen waar weinigen greep op krijgen. Tijd vliegt, vergaat, verloopt of verstrijkt. Tijd heeft alle wonden. De tijd staat niet stil, kan niet teruggedraaid maar wel gedood worden. De factor tijd wordt veelal gevangen in clichés en dooddoeners. Dat het ook anders kan, bewijst beeldend kunstenaar Joseph Cals.

In zijn kunst besluipt hij het verleden van verschillende kanten. Met de grootst mogelijke zorg en voorzichtigheid weekt hij het los uit de gebruikelijke contexten om het vervolgens behoedzaam naar het heden te tillen. Hij is niet op zoek naar strenge definities of absolute uitspraken, maar gaat aarzelend op zoek naar formuleringen omtrent de betekenis van heden en verleden.

Zonder ooit vastomlijnd of eenduidig te worden, gaat Joseph Cals in zijn werk vaak terug naar zijn kindertijd. In het arsenaal van onvergetelijke indrukken nemen herinneringen aan de opgravingen van een prehistorische nederzetting in zijn toenmalige woonplaats Stein een bijzondere positie in. Zijn oudste broer nam hem als klein kind mee naar de gedeeltelijk blootgelegde restanten van een nederzetting waar onderzoekers vol overgave laagjes aarde van de fragmentarisch overgeleverde overblijfselen schraapten. Die wonderbaarlijke herovering van het verleden wakkerde zijn fantasie zo sterk aan dat de herinnering zich voorgoed en onuitwisbaar in zijn geheugen nestelde.

Ook een andere herinnering aan Stein is de kunstenaar altijd bijgebleven. In de bijgebouwen van het voormalige klooster hadden missionarissen destijds een klein museum ingericht met etnografische voorwerpen. De schilden, speren, prauwen en beeldjes uit ondermeer Afrika en Nieuw-Guinea hadden hetzelfde effect op de ontvankelijke kindergeest als de opgravingen. De kunstenaar nam die vroege indrukken in zich op, verwerkte ze en gaf ze een plaats in het grote beeldenarchief dat in zijn geheugen opgeslagen ligt. Pas in een later stadium putte hij uit deze kostbare herinneringen, daartoe aangespoord en gestuurd door intuïtie. De zichtbare resultaten zijn achteraf tot de oorspronkelijke bronnen te herleiden, alsof pas jaren later de puzzelstukken op hun plaats vallen.

Maar er is meer aan de hand, want in de loop der jaren werden de vroege herinneringen gekleurd en verdiept door meer recente waarnemingen en gewaarwordingen. Al die ervaringen zijn opgegaan in een nieuwe eenheid: een persoonlijk en authentiek wereldbeeld waarin alles geïncorporeerd is en onderworpen werd aan onontkoombare herinneringen. Schokkende gebeurtenissen in de privé-sfeer, vruchtbare ontmoetingen met collega’s, levenslessen van vrienden, adviezen van docenten in de Verenigde Staten die hem op het spoor van de beeldende kunst zetten en van Nederlandse vakgenoten die zijn artistieke inzichten rijpten, hebben Cals als mens en kunstenaar gevormd.

De huid van het kunstwerk speelt daarbij een belangrijke rol. Het afschrapen van laagjes aarde (kenmerkend voor de werkwijze van de bewonderde archeologen uit de kindertijd) kreeg een tegenhanger in de gelaagde opbouw van een schilderij. Het gaat steeds om kleine ingrepen met grote gevolgen. Zachte tinten worden geduldig over elkaar heen gezet. Dat proces kan soms heel lang doorgaan.

Wanneer hij vastloopt in een schilderij, komt het herhaaldelijk voor dat impasse of patstelling via de beeldhouwkunst doorbroken wordt. Zo trekken sculptuur en schilderij elkaar veelvuldig vlot en ontstaat er een cumulatieve werking. Het driedimensionale beeld stimuleert het ruimtelijke denken, terwijl het schilderij de beeldhouwer impulsen geeft op het gebied van compositie, kleur en vlakverveling. Inhoudelijk gezien overlappen beide disciplines elkaar naadloos.

Pogingen om details exact te herleiden of met omschrijvingen en beschrijvingen in te vullen, schaden de autonomie van het kunstwerk en doen afbreuk aan de coherentie en consistentie van het oeuvre van Joseph Cals als geheel. En dat terwijl samenhang juist één van de meest in het oog springende kwaliteiten is.

Voorwerpen zijn verworden tot vage artefacten en ontlenen hun bestaansrecht vooral aan het feit dat ze geassocieerd kunnen worden met universele gevoelens en tijdloze ervaringen die nooit zwaar aangezet worden, maar zich verfijnd en subtiel manifesteren, zonder grote gebaren en zonder lawaai, passend bij de aard van een kunstenaar die voortdurend de nuance zoekt. Er bestaat een sterke affiniteit met oerbeelden uit primitieve culturen, met prehistorische rotstekeningen, relikwieën uit een ver verleden en andere oudheidkundige overleveringen die weliswaar door de tand des tijds zijn aangetast, maar desondanks eeuwen overleefden.

Balans. Evenwicht. Harmonie. Het zijn abstracte begrippen waaraan bijna evenveel clichés kleven als aan het woordje ‘tijd’. Dat heeft alles te maken met slijtage als gevolg van veelvuldig en/of onjuist gebruik. Voor Joseph Cals is dat echter geen wezenlijke belemmering. Hij schroomt het gebruik van typeringen als ‘streven naar balans’ of ‘zoeken naar evenwicht’ niet en beschouwt het zelfs als een prijzenswaardige missie om het ten onrechte geschonden imago van genoemde begrippen op te poetsen. En natuurlijk heeft hij het gelijk aan zijn kant.

Wie hunkert niet naar een wereld waarin harmonie en evenwicht heersen? Wat is er prettiger dan een behaaglijk gevoel? Voor Joseph Cals zijn dat retorische vragen. Hij schept vanuit het besef dat het leven en de kunst mooi en de moeite waard kunnen zijn en bestaansrecht ontlenen aan hun authenticiteit. Door aan te sluiten bij universele oergevoelens geeft hij zichzelf bloot in zijn kunst.  Zijn schilderijen, sculpturen en reliëfs koesteren het leven, ongeveer zoals mediterraan zonlicht het bleke stucwerk van een muur streelt. De kunst van Clas kan sensueel en zachtaardig zijn, maar ook esoterisch en ondoorgrondelijk. Ze is in elk geval nooit pathetisch of gekunsteld. Kan dat ook niet zijn, omdat ze voortkomt uit een oprecht en openhartig streven naar eerlijkheid en onbevangenheid. Door dicht bij zichzelf te blijven, verovert de kunstenaar de mensen en dingen die hem omringen.

Wim J. van der Beek, kunstrecensent